Noticia

Mensaje con motivo del Día Internacional de los Pueblos Indígenas en lenguas indígenas de México

Participante de la fiesta La flor más bella del ejido en Xochimilco, México

Mensaje de la Sra. Audrey Azoulay, Directora General de la UNESCO, con motivo del Día Internacional de los Pueblos Indígenas (9 de agosto) 2023, y traducido en algunas lenguas indígenas de México, con el apoyo de organizaciones y personas aliadas de la UNESCO en México.

貹ñDZ

Mensaje de la Sra. Audrey Azoulay, Directora General de la UNESCO, con motivo del Día Internacional de los Pueblos Indígenas

9 de agosto de 2023.

“Quien agota el agua impide que su descendencia prospere.”

La sabiduría de este proverbio tahitiano resuena con fuerza hoy, en la era del Antropoceno, cuando el clima se está alterando y la biodiversidad se ve amenazada, en gran parte debido a la actividad humana. En un momento en que necesitamos replantearnos urgentemente nuestra relación con la naturaleza y los seres vivos, tenemos mucho que aprender del caudal de recursos que representan los estilos de vida, las prácticas y las cosmovisiones de los pueblos indígenas, que han vivido durante miles de años conociendo y respetando su entorno natural.

Por ello, la UNESCO se ha comprometido a preservar las culturas indígenas. El Día Internacional de los Pueblos Indígenas que celebramos hoy, como todos los años, es el símbolo de nuestro compromiso con esos pueblos, que constituye un aspecto esencial de nuestro mandato.

En particular, el Programa sobre el Hombre y la Biosfera ha encabezado el reconocimiento de la valiosa contribución que aportan los pueblos y comunidades indígenas al guiarnos hacia el camino de un desarrollo más sostenible. La COP 15 también influyó en ese sentido al poner de relieve el papel crucial de los pueblos indígenas como “guardianes de la biodiversidad”.

Ese papel también se pone de manifiesto en la inclusión de elementos de culturas indígenas en la Lista Representativa del Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad, por ejemplo, el sistema de conocimientos ancestrales de los cuatro pueblos indígenas arhuaco, kankuamo, kogi y wiwa de la Sierra Nevada de Santa Marta, en Colombia, inscrito en 2022, y el año anterior, la cerámica awajún del Perú, que simboliza la relación armoniosa de este pueblo con la naturaleza y es una tradición transmitida principalmente por las mujeres.

Las voces indígenas también son esenciales para promover la diversidad cultural, la paz y la igualdad de género. Y sin embargo, estas voces podrían extinguirse si las lenguas indígenas, que son el medio para establecer esa relación con el mundo natural y con los demás, están en peligro.

Convencida de que estas lenguas no deben quedar relegadas al pasado, la UNESCO trabaja para protegerlas liderando el Decenio Internacional de las Lenguas Indígenas, proclamado por la Asamblea General de las Naciones Unidas en 2022. Hemos puesto en marcha iniciativas en todo el mundo, por ejemplo, en Áڰ Occidental para elaborar diccionarios de lenguas indígenas africanas.

Asimismo, intensificamos nuestras actividades para y con los jóvenes, que se encuentran en primera línea frente a los retos contemporáneos y a los que hacemos participar a nuestro lado. La iniciativa “Hooked on Peace” (Adictos a la paz) que se lleva a cabo en Asia y el Pacífico ayuda a jóvenes indígenas a documentar historias sobre la igualdad de género y la consolidación de la paz en las lenguas indígenas. Ese es también el objetivo del tema de este año, que celebra el compromiso y el dinamismo de los jóvenes indígenas como agentes de cambio en sus sociedades y fuera de ellas. Se trata de un compromiso que encarna, por ejemplo, la actriz indígena mexicana Yalitza Aparicio, que fue designada Embajadora de Buena Voluntad de la UNESCO en 2019.

En este Día Internacional, la UNESCO hace un llamamiento en favor de un compromiso para preservar, valorizar y dar a conocer mejor estos patrimonios, culturas y lenguas milenarios. Debemos conceder a los jóvenes el lugar que les corresponde en nuestras instituciones, para que juntos podamos hacer frente a los retos del siglo XXI.

Traducción de Kumoontun A. C. Santa María Ocotepec, Totontepec, Mixe, Oaxaca.

Ayöök (Mixe) alto del norte

Ja ntaa’m Audrey Azoulay, Pën jäm tinimëjip UNESCO, Ja wyinma’yïn tipïm ku yï kajpïnjayï xyëë

Taaxtöjtïk aamp yï jööjnt

“Pën nëë tika’ix’ijtp, ka’atse tyakjaty jats tsyaan-kyoo wyimpätït”

Xya yï tahitiano y’ayöök winkopktsyïwe’e yakwinmotïwït xyajö’n yak’ix yï it-naxwiijn y’ayoownï jayïkëjx. Tsojkjïpjawe’e jatse yakpayo’tyëkat wintsowe’e njööjtykïmtat mëët yï it-naxwiijn, yak’ixpe’e jats ïï’mta jkajpïnjayïta we’eme kojk njööjtykïmta wintsë’kïnmëët: jayï jats it-naxwiijn.

Paatytse’e yï UNESCO winkopk tijawa jatse’e yï awintso aa-ayöök wyimpätït. Ax ixyam yï kajpïn xyëëta yakmëjpïm, paatytse yakjaa’myets.

Ax ja Programa “El hombre y la Biósfera” jöma yakmëjpïm ja kajpïnjayïta työönk-pyëjkk. Ja COP15 nyi’kxmijawe’e jats ja kajpïnjayïta yakkojtspaatti “it-naxwiijn ix’ijtpata”.

Paatyts jawe’e yakjamyöjkïjx ja kajpïn y’awintso jööjtykïn-naxwiijnïn juu’we ja kajpïn tyuknimëjitip wintsowe’e titukjööjtykata.

Winkopkts yi’we’e yï kajpïnjayï y’ayöökta këx nyi’kxmipjawe’e jatse ja jööjtykïn oy-yakxon wyimpätit. Yakwinmaaywaptsyïwe’e këx kutökï’atëëtsnïp yï ayöök, juu’ ti n’awijïmta-ti n’akäjïmta.

Ka’awe’e waat yakjaa’tyokïwït, paatytse’e tyaktuknipëma majk jööjnt yï töönk-yï pëjk xö’n tituknipë’mi “Naciones Unidas”.

We’emtse kojk ja tun-ja pïk yo’oy jomawe’e yakwotsowta ja pi’k’önïk uk ja muutskjit’onïkta, jatse ti payo’tyëkatat uk tituktëkatat ja töönk-ja pëjk.

Yï UNESCO tinikojtspet uk ja wotso’wïn tipïm jatse myëjtëkat uk yak’ix’itït ja awintso jööjtykïn jats ja aa-ayöök, ixyam jöma yï kajpïnta yakkojtspaa’taa, uk ja xyëëta tyaktuknipëma.

Traducción de Donaldo Rivera Lezama

Dibaku (Cuicateco) de Santos Reyes Pápalo

Chi jo´o iña Audrey Azouley, Iña cheñ mnoo ñe UNESCO, kaba chi Jobe Cheate ñe Iña Chi Sney Nomno

9 ñe agosto ñe 2023

"Duchi jidkuinu nuuni jidi chi naatay kuinu".

Chi jino´o tiy que chi jinkadinuy tahitiano jinu maska ditu, jiñede ñe Antropoceno, tochi jiñede ninando tumin kue´e bedii, kaba iña. Man chi nee chi nankadinuu kani taka kaneu nuku kue´e nuku chi kanuchi, yeabe bea nechi kueu ñe nukue chi bea taka sneu, taka jidiu nuku taka jinou jiñede ño chi a sne nomno, chi niney nyoo noyo ni adeanuy taka sney nuku muu.

Chich tika, UNESCO kochi kune´e nukue jinkadinu iña ñe ñoo. Jobe Cheate ñe Iña Chi Sney Nomno chi jou jobe kun, diko nukue noyo, chi neu chi kuneu nukue nño nse, chi jinandi nomno ñe taka uu

Tikantu, chi programa ñe so´o nuku kuete jíkucheñ nomno tumin kamay ñe taka jiney nño chi sne nomno nuku nño kaya chi jina´a uu no´o yuni chi kuita nukue uu. Tikantu COP15 kanuntu tika chi chine chi chino´o chi taka jiney nño chi a sne nomno jineno jíku.

No´o kaka kun kane chi taka jino´o nukue jinkadinuy chi nichiy ñe nño chi a sne nomno no´o Lista Representativa del Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad, diko, chi ney ni daenuy ñe iña nomno ñe nño arhuaco, kankuamo, kogi y wiwa de la Sierra Nevada de Santa Marta, en Colombia, inscrito en 2022, ni tama noyo, chita awajún ñe Perú, chi ne´e kama taka sney nukue jíku ni chin jinchoy diko naata.

Chi joñ iña chi sney nomno chun jine chi kamay taka jinkadinu ni nichiy, jinu nuku daama naata. Ni tikantu, nukue chintiy kadi kuinu nichi nuduu, kaba chi chun chi joñ taka sney nuku jíku ni ne´e koña´a.

Un jo´o chi nuduu sun gua kadi kunejibi taobe jobe, UNESCO jidiy ntiñu no´o Decenio Internacional de las Lenguas Indígenas, proclamado por la Asamblea General de las Naciones Unidas en 2022. Neno´o jidiu chi tumin nukue jiñede, diko no´o Africa Occidental dinau diccionarios ñe nuduu africanas.

Tikantu nadicheateau ntiñu ñeu nuku iña yunu, chi sney nomno ñe nukue chi eanuu jobe ku tumin diy daama nuku uu. Chi diu “Hooked on Peace” (Jika kuinu bedkaba) chi jií no´o Asia nuku Pacifico jineu iña yunu chi sney nomno ñe daama naata tikantu chi tane chi kuinu bedkaba no´o nuduu. Tikantu chu ne´e noyo ku chi jo´o ñe so´o yunu tumin nadoy taka sneu a ditin chi sney, Chun jo´o ñe to´o jinguyu Yalitza Aparicio, chi jitneto´o diko intie UNESCO ñoyo 2019.

Jobe Chaete kun, ñe UNESCO ay tumin nukueu kuneu chi ichiy taka jinkadinuy ni chichiy nuku nuduu niku. Nechi kou iña yunu nochi jitne iña no´o instituciones, tumin nukueu  kadi kucheau ñe siglo XXI.

Traducción de Maria Elisa Chavarrea Chim y Lizbeth Ahinohan Carrillo Can. Mérida, Yucatán.

MaayatꞋaan (Maya)

U tuukulil Audrey Azoulay, Máax jo’olintik UNESCO, yo’olal u máank’inal u máasewáal kaajilo’ob yóok’ol kaab

09 ti’ u wíinalil agosto ti’ tu ja’abil 2023

“Máax ma’ tu kanáantik ja’e’ ku  yóotsilkunsik u ch’i’ilankaabilo’ob”

Le tuukul ku taal ti’ u kaajil tahitianoa’ máan k’a’am u juum, tu k’iinilo’ob Antropoceno, tumen le ooxolil wa le ke’elilo’ ku bin u k’éexel yo’olal le je’elo’ tuláakal yaan k báak’paache’ ku bin u loobilkunsa’al tumen wíinik.

Bejla’e’ ti’ yaano’on ti’ u  súutukil tu’ux k’a’anan jeel tuklik bix táan k kuxtal ti’ le lu’uma’ yéetel xan le máaxo’ob k múul  kuxa’ano’on weya’,  yaan ya’abach ba’alo’ob yo’olal ken k kaambal ti’ le u jejeláasil le kuxtala’, ba’axo’ob suuk u beeta’al yéetel bix u tuukul le máasewáal kaajo’obo’, leti’obe’ buka’aj ja’ab káajlako’ob, u k’ajóolo’ob yéetel a yaabiltmajo’ob le ba’alo’ob yaan tu báak’paacho’ob.

Le o’olale’, u mola’ayil UNESCOe’ tu ch’a’aj u t’aanil uti’al ma’ u lóobilta’al u miatsil máasewáalo’ob. U máank’inal u máasewáal kaajilo’ob yóok’ol kaab, táan k k’íimbesik bejla’e’, bey je’ex ja’abjunja’abe’, u chíikulal uti’al k meyaj yéetel le kaajo’obo’, jump’éel noj ba’al uti’al k meyaj.

Ti’ le meyaj yo’osal le wíiniko’ob yéetel le ba’ax ku báak’pachtik u lu’umil yóok’ol kaabo’, leti’ le ku ye’esik u noj ba’alil u tuukul le máasewáal kaajo’obo’ tumen ku binsiko’on tu beejil uti’al u ma’alobil beyxan uti’al ma’ u yúuchul loob ti’.

Beyxáan le COP 15o’ yaan ba’ax u yil uti’al ka ts’a’abak táanil le u meyaj le máasewáal kaajo’ob bey je’ex “u kalano’ob tuláakal le ba’axo’ob yaan k báak’paache’ ”.

Le je’ela’ ku ye’esik xan ichil u takbéesa’al u jejeláas ba’alob yaan ti’  le u miatsil le máasewáalo’ob ichil le noj tsoolil k’a’anan u k’ajóoltal bey noj ba’alo’ob  unaj u kalantalo’ob tumen je’el máaxe’, bey je’ex le  úuchben noj tuukul yaan ti’ le kamp’éel máasewáal kaajo’ob ti’ arhuaco, kankuamo, kogi yéetel wiwa ti’ u Sierra Nevada ti’ Santa Marta, tu lu’umil Colombia, ts’íibta’ab tu ja’abil 2022, jump’éel ja’aba’ táanile’ le u cerámica awajún ti’ u kaajil Perú, ku ye’esik bix u yutsil kuxtal le kaaja’ yéetel tuláakal ba’ax yaan tu lu’umil, le je’ela’ jump’éel ti’ le ka’ansaj ku beetik ko’olelo’ob.

U t’aan máasewáalo’obe’ jach k’a’anan uti’al u ye’esal u jejeláas miatsil, le jéets’ óolal yéetel u keetil ichil xiib yéetel ko’olel. Ba’ale’ le juum  t’aano’oba je’el u páajtal u jáawlo’obe’ wa tumen le máasewáal t’aano’ob, le ku meyaj uti’al u yúuchul tsikbal yéetel kuxtal yóok’ol kaab yéetel uláak’ wíiniko’obe’  tu loobiltalo’ob.

In wokesmaj tin tuukule’ le máasewáal t’aano’obo’ ma’ unaj u p’áatalo’ob paachili’, UNESCOe’ ku meyaj uti’al  ma’ u sa’atalo’ob, le o’olale’ ku jo’olbesik u noj lajunja’abil máasewáal t’aano’ob yóok’ol kaab, le je’ela’ ts’aab k’ajóoltibil tumen u mola’ayil Asamblea General de las Naciones Unidas tu ja’abil 2022.

Táan jo’olintik ya’ab meyajo’ob ti’ tuláakal yóok’ol kaab bey je’ex  Africa Occidental uti’al u beeta’al diccionario’ob ichil u máasewáal t’aano’ob africanoso’ob.

Beyxáan, k ts’áamaj k óol ti’ le k meyaj uti’al yéetel le táankelemo’obo’, tumen leti’ob yano’ob táanil ti’ le talamilo’ob ti’ le meyaj k beetik ti’ le k’iino’oba le o’olal ilik u táakpajalo’ob t tseel meyaj. Le meyaj Hooked on Peace”  ( u taakkunajil  ti’ jets’óolal) ku yúuchul Asia yéetel Pacífico  ku yáantik táankelem máasewáalo’ob uti’al u  ts’íibtiko’ob u k’áajlay u keetil ichil xiib yéetel ko’olel yéetel u je’ets’el jets’ óolal ti’ le máasewáal t’aano’obo’.

Le je’el xano’ leti’ le ku kaxanta’al yéetel le tuukul te’ ja’aba’, ku k’imbesik u ts’aik u yóol yéetel u muuk’ ti’ le táankelem máasewáalo’obo’  bey máaxo’ob ku páajtal u k’exiko’ob ya’ab ba’alo’ob ichil u kaajo’ob yéetel táanxel kaajo’ob.

Jump’éel meyaj ku beeta’al k ilik ti’ u yich, je’ex  le máasewáal actrice mexicana Yalitza Aparicio, ts’áab u k’aaba’ bey Embajadora de Buena Voluntad ti’ UNESCO ti’ 2019.

Ti’ le u k’iinil u k’a’ajsa’al máasewáal kaajo’ob tu yóok’ol kaab, UNESCoe’ ku beetik jump’éel páayalt’aan uti’al ts’aik k óol uti’al ilik ma’ u sa’atal, chíimpoltik yéetel u ts’aik k’ajóoltbil le u noj miatsil yéetel le úuchen t’aano’obo’.

K’a’anan k ts’aik u páajtalil ti’ le táankelem paalalo’ob u kúuchil tu’ux unaj u yaantalo’ob ichil le k mola’ayo’obo’, uti’al beyo’ ichil tuláakalo’ob ka béeyak k múul aktáankúunsik le ba’axo’ob ku taal ti’ le siglo XXIo’.

Escucha el audio en MaayatꞋaan

Traducción de Aracely Torres Morales, Social and Human Sciences specialist in UNESCO Mexico. San Martin del Rio, Tezoatlán, Huajuapán, Oaxaca.

Tu'un Savi (Mixteco) Bajo

Tu´un Ña´a Audrey Azoulay, Na ín jíni UNESCO, Sáá míi Ku Kánu ña Ñu´u Njavi sá

9 ná agosto na 2023

“Ná jandi tacui kóo sunu kutakuo”

Tu´un yó vashia na ñu´u tahiti na ká tu´un nde ku viti, noó ndia ndejama, ta ndejama ta ku shi ndejam cuia ta ndi kíti ku kúuti, shi ndi najivi injivi yó. Viti ku kuú na kana ndaka iniho sa nde kuao ka shi kiti, shi yúku, shi naxivi, oh cuabaña na ku kateo sá nde kataku naxivi injivi yo, nde ndaka íni najivi ñu´u javi, na shitonia ni kiti shi kitu kui.

Sá nayo, UNESCO ni ndikia tu´un na kotona ndi ñu´u javi. Ku viti ke kánu Viti Ku Kánu ña Ñu´u Njavi , tutu ndini kuia, ku in ku na ndasainindi shu njavi, in na ká ndi ndu.

In na kachu shindi kú, programa na Tá shi Injivi na ka sá kunu ndi ka ká najivi ñu´u javitani kuo in injivi nuchi ta vaaá yó. Na COP 15 tani chindeña chi yó kua in tutu kuni nú ñu´u javi tutu “Na shito ndia”.

Nayo ku in tutu tani na chindea kanaka indi ñu´u javi un Ndi na Kun una nani Patriminio Cultural Inmaterial na najivi, tutu, na ndi naá nana mani shi tatamaini najivi ñu´u ndavi nani arhuaco, kankuamo, kogi shi wiwa na ñu´u Yuku kanu Nevada de San Marta, shi Colombia, ni tánna chi 2022, shi cuia aba, na kobana na awajún na Perú, na kunakachia na ndita va´ana shi kiti shi kituchui ta kua in chun na ni saké ndi ña ñu´u yúku.

Ndi ñú´u yuku tani kunu tani jayao ndi na kunu in shian na kao sá mio, na ko vao shi na ndio ku java ñá shi tá. Mía, tu´un yo kuni ku nadñu tu´uo, na ku in shia na kutau injivi yó shi indi najivi na ni kutauo.

Nai na tu´un yo ku kandua sata, na UNESCO kashu na koto ta kun una ndi Decenio Internacional na tu´u ñu´u koyo, na ni ka míi Asamblea General na Naciones Unidas chi 2022. Ni sa kachundi ndi inyivi, tutu na, chi Áڰ Occidental tani kovano in diccionario na ndi tu´un javi na Áڰ.

Nayotani, chindeña chun ndu shi tachuachi jí shi tachuachi yí, tacuachi ya jiniñú tundudo ta ku kashi chi nú shi ndu. Oh in na nani “Hooked on Peace” (Najivi kato ko vá) nayó ya chi Asi shi Pacifico na chinde takuachi jí shi tacuachi jí na kutanku tu´un sá na ndina kana kó java ñá shi tá shi na ndina kana ko va´a shi tu´un javi. Nayugu ku in tani chún kuia viti, na ke kanundi ndi na ya shi DG/ME/IN/2023/36 – tutu 2 na ndi tacuachi jí shi tacuachi yí kú ndaja ni injivi chi ínima shi sata ve´e. Nayó ku in tutu na kándi, tutu, nika´a ta jí ñu´u javi ta Yalitza Aparicio, ta ni kunu tutú Embajadora na kevá shi UNESCO 2029.

Kuviti ku kanu, na mí UNESCO kashi tani ni ndañu tu´uo tani kutaku ndi na váá nani patrimonio, nde kao shi tu´un kuaba chia. Na kana keo ku nduo shi takuachi jí shi tacuachi yí kana káshi indi shia, tani jaba kuo chindeo cuia XXI.

Traducción de Onésimo Francisco Procopio.

Nawatlahtolli (Náhuatl) de la Huasteca de Hidalgo

Tlayolmelal tlen toaui. Audrey Azoulay, Uextlanauatijketl tlen UNESCO, ipanpa tlen semanauaktonali tlen sanmaselaltepetinij

Chiknaui iteki tlen agosto mestli tlen makuili tsontli uan senpouali uan eyi xiuitl

“Ajkia atlachipinka axkikaua ma ixinachuaj moueyilikaj.”

Itlajlamik tlen ni Tahitian neltlajtoli ika itetilka mokaki nama, itenpa tlen maseualmoskaltili, kema yolyolistli kipatlatikaj uan tlajtlamantli tlen yoltok moixpoluiltij, ipanpa tlen ajkia timaseualmej tichiuaj. Kema nelmoneki ma kinelitakaj kenijkatsa kuali timouikasej ika tlen nikani onka uan ika yolkamej tipiaj miyak tlamantli tlen moneki tikixmatisej tlen kenijkatsa momaka yolistli, itekichiual uan sanmaseualaltepetinij inyolchikauali ajkia kipiaj miyak xiuitl tlen ininyolis itenpa tlen itlajtlachilka uan imaljuilka tlen tlaojonka kani ya itstok.

Yeka ijki, UNESCO moyolsemakatok kinmokuitlauis uan kitetilis maseualchiualistinij. Ni semanauaktonal tlen sanmaseualtsitsij ininaltepetinij tlen nama tikixpantiaj, ken sesej xiuitl, eli chimali tlen kiixneskayotia toneltlatoltetili ika ni altepetinij, tlen kiixneskayotia tlen tojuantij totlajtolyekantli.

Inelpa, tetlajkuilolyekantli tlen maseuali uan tlemanonkali kitsonyekantok ipatiuil tlen techmaktiliaj altepetinij uan chinantinij tlen sanmaseualtsitsij tlen ika techyekanaj ojtipaj tlen kualchiualistli katlia kitetilia toyolis.  Ni kaxtoli COP nojkia ipatielki kema kiixtlali tlen sanmaseualaltepetinij ken   “tlatekoyanij tlen ipan tlalpaonka”.

Nopa amatl nojkia kiixtlalia ipan teuantili tlen sanmaseualchiualistli ipanpa tlen amatlalili tlen kiixneskayotia maseualyolchikauali ken tlamantli tlen axnesi ipan amaseualyolistli, ken iyejyekolka, uajkatlamanixmatili  tlen nauij sanmaseualaltepetinij Arhuaco, Kankuamo, Kogi uan Wiwa tlen Nevada Tepepan tlen Santa Marta, ne Colombia, tlen mojkuilojtok ipan makuili tsontli uan senpouali uan ome xiuitl, uan achtopa xiuitinij, kantektekichiuali tlen Awajú tlen Perú, tlen kiixneskayotiaj kualuikalistli tlen nialtepetl ika tlen tlapa onka  uan eli se maseualnextili tlen siuamej kiyekanaj.

Sanmaseualtlajtoli nojkia nelipatij ipan itetilka tlen tlaojonka ipan sanmaseualchiualistli, kualitstoli uan maseiuikalyotl. Uan moneki momatis, ni tlajtolmoyajtli uelis moixpolos tlan sanmaseualtlajtoltinij, tlen iinpa elis tlen ika moyekana tlen ipan semanauaktlapa onka uan ika sekinok,  itstokej ipan majmajtla.

Ninelmajtok ma ni sanmaseualtlajtoltinij axkanaj ma mokaua ipan panolkaj, UNESCO tekichiua itetilpa iyekanka tlen ni Semanauaktonali  Majtlakxiuitl tlen sanmaseualtlajtoltinij, tlen moijkuilo ipan Semanauaktlanechikolpa tlen Tlanechikoltlaltepaktinij ipan makuili tsontli uan senpouali uan ome xiuitl. Tikixtlalijtokej tlakuililyekantli ipan nochi tlaltepaktli, ken tlayejyekoli, ipan Africa Occidental kani mosenkajki tlajtolamochtlajtolnextili ika sanmaseualtlajtoltinij tlen Africa.

Ijkini nijkiia, iyotetilijke totekichiuali tlen ika uan ika telpokamej, tlen monepantia ipan achtoui nama uan ika ajkia inijuantij tichiuaj ma teuantikaj toachka.  “Hooked on Peace” (moyolsenmakanij ipan kualuikalyotl) tlen mouika ipan tleli tlen Asia uan ipan Pacífico kinpaleuia sanmaseualtelpokamej makiijkuiloltetilikaj ika ininmaseualtlajtol tlamanchiuali ika iuikalitstli uan iyoltetili tlen kualuikayotl ika sanmaseualtlajtoli. Ni nojkia eli iasika tlen tlajtolmoyauali tlen ni xiuitl, tlen kitetilia titentlantli uan yolpakilchiuali tlen sanmaseualtelpokatinij ken ajkia inijuantij kichiuaj kualitstoli ipan ininmaseualnechikoli uan sejkanpa tlen inijuantij. Moita ken se tlajtlotlalistli tlen moyolitia, ken tlayejyekolpa, sanmaseualmexkansiuatl ajkia kiyolitia tlamauisoli Yalitza Aparicio, ajkia moixtlaki ken Tlaixpantlalnextijketl tlen kualtlasojchiuali tlen UNESCO ipan makuili tsontli uan kaxtoli uan naui xiuitl.

Ipan ni semanauaktonali, UNESCO  kimoyaua se tlanotsali itenpa tetilistli, yolchikaualpa uan ma momoixnexti ika achikuali ni tlen toaxka, maseualchiuali uan sanmaseualtlajtoli tlen miyak xiuitl kipiaj. Moneki momakas ajkia telpokamej kantli tlen inijuantij moneki kipiyasej ipan tekikalko, ijkiko ijki sansejki uelis titeuantisej ipan nekilistli tlen ni senpouali uan se makuilpoualxiuitl.

Traducción de Juan Alfredo Juárez Rodríguez.

Nawatlahtolli (Náhuatl) de Yehuala Zacatlán, Puebla.

Tlajtol tlanahuatil sihuatsintli, Audrey Azoulay, Tlayanka tikihua UNESCO, Ipampa in “Tlaltikpak tonal innahuak in altepemasehual chanejke”

Chiknahui tonal agosto makuil tsontli uan sempohual uan yeyi xihuitl

“Akin ik tlamíjtiu in atl, amo ik kahua ni pilhuan ma yolikan”

In tlaixmatilis itich nin ajsikamatil tlajtol tahitiano mokaki axkan ika chikahualis . axkan itich Antropoceno, ijkuak in tonalme ya mo tlamantijka tlalijke uan nochi tlen katki nikan tlaltikpak hualmotstiu ya pojpoliuhtika, nochi nin tlen mochiuhtok impampatika in amokual tikichihualis in tlaltikpak chanchihuani. Tlen axkan it niki niman it mo sintiliske ihuan ni chihualis in to teotajtsin uan nochi tlen tlayoltika, it pia mik tlen itkixmatiske tlen tlamantli katki tlen yoltika mo chihua nochi tlen in tlaniltokilis in masehual altepeme, yehuan kual chijchiutihuitse simi yahuejkautika kampa kual tlakachiutihue nochi tlen yoltok kampa chanchihua.

Ika non UNESCO mo tlajtol kahua kampa ik mokuitlahuis nochi nin yahuejkau chihualis in masehual chanchihuani. In ilnamik tlaltikpak tonal in altepe masehual chanejke kampa it kin ilnamiki axkan keme nochipa xiuhtika it mo tlajtol kahua inahuak in masehual altepechanejke kampa it kin matlaniske axkan it kate itich in tikihua tikitl.

No simayejkan nin tlajtol huipanal inahuak in tlakatl uan tlaltikpak nimachtilis nochi tlen kuali tlamatlanilis inpampa masehual altepeme kampa tech yakana itich in kual ojtekatl kampa mo tlakachihua in tlaltikpak. In COP 15, noiuki otlamatlan kampa oktlali noiuhki ni tlanimilil itich in masehual altepe chanejkayotl , keme in “tlahpiani in tlaltikpak tlayolitil”.

Nin tlanimilil tikitl sek teixmatiltia niknitichtik nochi tlen ik toltekayo mati in masehual iknime huipanal tlaixnextilis keme to yojka ika simijkak tlaltikpak, tlaixmatilis keme in yahuejkau ixmatil tlasalolis in nahui masehual altepechanejke Arhuaco, Dankuamo, Kogi uan Wiwa tlen chanchihua citipan in Santa Marta in Colombia ijkuiliutoke itich in tonal xihuitl 2022, uan ya se xihuitl in tapalka chihualis Owajun in Peru, tlen kin ixpan nextia niticholis nochi masehual altepeme nochi nin matikitl kin chihua in sihuatsitsin.

In masehual tlajtol pohualis simi moniki mokakis yeh non tech yakanas itich in to toltekayo nimilis, yeh tech matlanis itich in to yektlakachihualis uan it motaske keme tiknime, amo mat takan tla tlakatl nosos sihuatl nochi tiknime.

Nin ihyotlaljtol in masehualtsitsin noiuhki simi moniki kampa mixmatis nochi in tlamantli toltekayotl in mo yekhuikalis, in mosinchihualis amo ma mota tla sihuatl noso tlakatl, nin ihyotsatsilis amohue pohpolihuis tla in masehual tlajtolis amo mijtohua, in masehual tlajtol tech sinnitichos itich in totlakachihualis inahuak in tlaltikpaktsintli tlen axkan ya mo popolihuitika.

Yon mo yoleu nik in masehal tlajtol amo ma mokahua tlakuitlapan, in UNESCO tikitok kampa kimpalehuis ik kualteixpantis nochi in tlaltikpak nik in masehual tlajtol amo ma ilkahui ika non mo chikahualismakatok itich in tlajtol ixyejyeko nichikolis nochi in tlaltikpak itich in tonal xihuitl 2022 ik ohuitlalijtoke itich nochi in tlaltikpak keme in Africa Occidental campa mo huipanal ijkuilojtok itich amochtli  nin mik pantli masehual tlajtolis  africanas.

Noiuhki mo chikahualis chiutok inahuak in telpochme tlen kate axkan uan noiuki tlen kate to nakasko. In pehualis “Hooke don Peace” (tlen kiyoltilana mat yekikan) mo chiutok in Asia uan itich in Pasifico kimatlani in masehual telpochme kampa ma mo tlanimilil sintilikan nik tlakatsitsin uan sihuatsitsin san se tlakachihualis itich nin masehual tlajtol. Nin noiuki mijtos itich nin tonal xihuitl kampa mo tlajtol ixyejyekoske nochi in telpochtlaka uan ichpochsihuatsitsin, nikan simi kitstoke nik ichpochsihuatsitsin keme in masehual ichpokatl semanahuak mexikatl Yalitza Aparicio kampa tech ixpantlayeknextijtok itich UNESCO in tonalxihuitl 2019.

Itich nin tonal tlaltikpak tonal in UNESCO ik chihua se tlanotsalis kampa ma mo tlakachihua uan ma moskalti oksipa nochi in toltekayotsintli uan ma mo tlakachihua nochi tlen katki nikan in tlaltikpak keme in masehual tlajtol, yahuejkau tikichihualis, tlapalehuiloka tlen katki itich in tlaltikpak, ma se kin tlakachihua nochi in telpochme uan ichpochme kampa chanchihua uan kampa mo machtia uan ojkon nochi it mo sinchihuaske kampa it mo sepan matlaniske itich nin makuilpohual xiutilistli XXI.

Traducción de Luis Flores Martínez. San Isidro, Aquismón, San Luis Potosí.

Tének (Huasteco) del Occidente

Tsalpadh káw xi in ts’ejwaliyal an mimláb Audrey Azoulay, ok’lej ti UNESCO, k’al in kwentaj in k’ichajil an Téken k’wajilom al patal an tsabál

9 a agosto ti tamub 2023

“An atikláb xi in odhnál an ja’ in tixk’anchal in yanél an alwa’taláb”

Axi kaw pel jún i tsalpadh káw xi in ulalchik an k’wajilchik xi ti tsabál Tahití, po k’wajat ti ats’atbél tekedh janidh xowé’, al an k’ij Antropoceno, kom i xe’ets (an k’ak’ém ani an tsamáy) k’wajat ti jalk’unal ani an junkudh ko’nelchik, ts’ojolchik ani i xe’éts k’wajat ti odhnáb; axé’ odhnaxtaláb pel in t’ojlabil an atiklabchik. Xowé’ pel an k’ij abal ki lej alwa’ tsalpapay jant’ini’ tu k’wajíl kal patal axi tu toniyal (an ko’nél, an ts’ojól, ani pil jant’oj). Kwa’al ki exobna’ jant’ini’ an Tének k’wajilomchik tin tonídh an tsabál in eyendhalchik chudhél chudhél axi kin ela’ tin xe’ets po k’al i k’aknaxtaláb, ani yab k’al i odhnaxtaláb.

Jaxtám an UNESCO u t’ojnal k’al i tsapiktaláb abal kin beletna’, kin k’aniy an Tének t’ajbiláb. In k’ichajil an Tének kwenchaláb al patal an tsabál, xi xowé’ k’wajat i puwenchal, jant’ini’ patal al tamub i t’ajál, játs in olnál abal i kwa’al i káwintal ani kwa’al ki putuw k’al nixé’ xi kwenchalabchik, kom játs axi lej in kwa’al in jalbíl al i t’ojlabil.

An t’ojláb tin kwentaj an atiklabchik ani an xe’tsintaláb játs in ok’nál kin t’ajchij ti kwentaj in t’ojlabil xi an kwenchalabchik ani an Tének k’wajilchik k’wajatchik in t’ajál, kom jaja’chik in olnalchik an bél abal jant’ini’ kwa’al ku k’wajiy k’al i k’ak’naxtaláb al i xe’ets. An t’ojláb xi bijidh COP 15 in punuw ebál, in olna’, jawa’ játs an t’ojláb xi in t’ajalchik an Tének kwenchalabchik ani in bijiy “Belkomchik k’al i xe’ets: an ko’nél, ts’ojol, ani patal an ejat tsabál” 

Axé’ k’wajat t’ajadh ti kwentaj al an dhuchlab ju’taj dhuchamej jawa’ játs in t’ajbilabchik an atiklab tin tonídh an tsabál xi lej exbadh, ejtíl in biyál tsalapil an mamlabchik ani achlabchik al an tse’ kwenchalábchik arhuaco, kankuamo, kogi ani wiwa xi ti ts’en “Sierra Nevada de Santa Marta”, tiwa’ ti Colombia, xi dhuchanchik ti tamub 2022; ti tamub 2021 an pach xi ts’ejkadh k’al an kwenchal awajún ti Perú aniyejchik dhuchan kom in tejwa’medhál jant’ini’ an kwenchaláb u k’wajilchik k’al i k’ak’naxtaláb k’al an tsabál; pel jún i t’ajbiláb axi an mimlabchik in exobchalchik in tsakamil.

An Tének káw aniyejchik tekedh yejenchidh abal ka tejwa’mejdháj an pilchik káw ani tsalap axi wa’ats, ka olnáj an k’aya’ k’wajiltaláb, in jununúl jalbíl an mimlábchik k’al an ikikchik. Po ka exla’ abal axi káwchik u awil ka teptsin kom an Tének kawintalabchik, axi u eynal abal ku t’ilmáts k’al an tsabál ani i xe’éts, k’wajat ti tsemel. 

U éy in exlál, abal axé’ xi Tének kawintaláb yab kwa’al ka jilan tsinat al an k’ij xi wat’eyits. An UNESCO k’wajat ti t’ojnal abal kin k’aniy, ani játs axi in ok’nál an LAJU TAMUB ABAL KU T’OJON TIN TONÍDH AN TSABÁL TIN KWENTAJ AN TÉNEK KAWINTALÁB, axé’ xi junkudh t’ojláb tejwa’medhamej k’al an Naciones Unidas ti tamub 2022. An t’ojláb pel abal patal an k’wajíl al axé’ xi tsabál, jaxtam tujenek, ejtíl ti tsabál Africa ka ts’ejkan pilchik i dhuchlab “diccionario” ju’taj dheyáb pilchik i káw al pilchik i Tének kawintaláb.

Antsan jayej, i tsapnanchal k’al i t’ojláb ju’taj an inik kwitolchik ani an ts’ik’achik játschik axi k’wajatchik in tametnál axi an k’ij ni an kalám k’icháj tu chanchal. An t’ojláb “wik’adh al an k’aya’ k’wajiltaláb” axi k’wajat ti t’ajnal ti Asia ani ti Pacífico ju’taj u tolmiyáb an kwitól inikchik ani an ts’ik’achik abal kin ducha’ tin kwentaj an t’ojlabchik xi k’wajat in t’ajál ju’taj in olnalchik abal jununúl in jalbíl ani kin olna’chik tin káwintal abal an pextaláb yab in jilál jant’oj alwa’. Axé’ xi tamub játs i le’ jayej ki olna’, abal an kwitól inikchik ani an ts’ik’achik yabchik u ts’iktej t’ojnal, po in kwa’alchik in tsapík ani in kanát, anij in ejtowalchik kin jalk’uy in xe’ets. Ejtilits an t’ojláb xi in t’ajál an Tének mimláb Yalitza Aparicio, xi bijiyat ti Embajadora de Buena Voluntad k’al an UNESCO ti tamub 2019.

Al axé’ xi k’icháj, k’ak’nadh k’icháj tin tonídh an tsabál, an UNESCO in kaniyal abal ku junkun abal ki beletna’, ki pidha’ in jalbíl ani ku buk’uw axé’ xi Tének tsalpadhtaláb-t’ajbiláb-kawintaláb. Kwa’al ki jilchij jún i jolataláb abal an kwitól inikchik ani an ts’ik’achik al i junkudh t’ojlabil, abal junkudh ki tomolna’ axi tu chanchal an k’ij bijidh “Siglo XXI”

Traducción de Raquel Martinez. San Pedro Quiatoni, Oaxaca.

Di'dz xi'dza' (Zapoteco) del Valle de Oaxaca

Rtish benshap Audrey Azoulay, Ben ni zu ic UNESCO, Na ni nack zhée depte guixliu, rhia guiex dixza, guiex nni rni rtish rsan

9 de agosto de 2023

“Chun ni rtzu niss, náada ded loseins chiza ria shiin ben zánn”

Guial nan de rstish ben tahitiano sohoca riena naa, ni guixliu ca debna, por riha cos ni rhun ben guixliu, ni rtiexh ben ghisbiu, rzek ben dañ. Na nac zhée ni cunn rquielrien de shod shzuguíen dañ, niss, y ria mañ; rdiel rocah cos rquin zedn de ria ben zánn, ria ben ni un dañ, la ben calorca is va rebenh guixliu y sacruca reben, nadaca ben snid guixhliu.

Ria ben ni nac UNESCO, rni ben que zac tuñ, zac ria ben ni nac sinac tuñ, ni re dañ, ni re xhoroca, sa nac tuñ, ben dixzah. Zhée roo nac na, na rnah ria lash ben tuñ, riete híss, shéere rna lash ria ben tuñ, re guil ben shimod tzutze rtishn, yzutze rquialnan.

Rchin ben ni la Ben y Guixliu, rluya ben loc ni zac rtishn y rquialnan, tuñ nac rhia ben ni re yunchiii dañ, mañ, yháa y niss, tuñ nadtasn shin ria guial mbañ. Stob rchin ben ni la COP 15, benzana when tuñ, rhock gocbeben que tuñ nack chun ni re yunchi dañ.

Lo guichetrock ca dixh, que riah rquienan y rtixhn zaca, bíuna lo Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad, si ni nack tep guiexh arhuaco, kankuamo, kogi y wiwa de guiexh Nevada de Santa Marta, Sigacza Colombia ni cualanah 2022, y sicza stob is cua la guiss awajun ni nack Peru, ni rnina shimod reben rhia dañ, mañ, niss y guixhliu, ni run rhia benshap.

Rhia dixh, sa ni nac rtixzan, rquinrocana nah para chizanh, shirien sacru, y riah benshap chizaazana sa ni runh ria benguie. Nu nani snit si nac rtixn, roctagala brháa chun ni gunchi dañ, mañ, niss y guixhliu.

Riethe rtish rzáan, zaca, y nada yanh y nada nith, UNESCO rehyuña shin para que nack nit rtixh rzáan, reyuñben Decenio Internacional de las lenguas Indígenas, nick bleah Asamblea General de las Naciones Unidas en 2022. Rhe yuñ ben shin deblote guixhliu, para chutzeah rtixh, ria rtixh rzaan, si ni nac Áڰ Occidental rock retuñ ben guichet ni shimod rca rtizh ria ben rock.

Sigacza reyuñ ben shin ria benin, nani rehe resed y reyuñ shin ria zhere, rguiech lo ria benin que tzubenin lo rhia rchin. Rchinben “Hooked on Peace” (ben ni rchigarocha guialnzach) ni racka Asia y Pacífico, rhuna wuen ria benin benshap, y rhia ben yúulay, ria ben dixhza.y riah stanin dixh ni un guixliu. Nde nac ni rach lashn gac izrhe, ni reyac lonii por riah benin dixza y de rhia dixh ni un guixliu, rhia benin nac chun ni reyuñ rhia cosa sacru, chuni rhetzah rhia tuñ. Nde nach tob shin ni cayuñ actriz benmixh Yalitza Aparicio, ni nach Embajadora de Buena Voluntad de la UNESCO en 2019.

Tzhere ni nac internacional, UNESCO canina lonh, tandiushte tzu rquialrien, guienchin guialnzach, guienchin rtishn, rtish rzan, zac riahte tuñ. Riah bengol dedn loseins tzu rhia benin gunshin rhia tuñ. Sicza gacgan shizan tzehre XXI.